Ravel, Bolero ve demans
Ravel’in Bolerosu demansının bir ürünü mü?
Empresyonist-klasik müzisyen olanFransız besteci Maurice Ravel, 1927’de 52 yaşındayken gizemli bir ilerleyici demanstan muzdaripti. Konuşma, yazma bozukluğu, piyano çalma yeteneğini kaybetme gibi belirtiler ortaya çıktı. Son eserini 1932’de besteledi ve son performansını 1933’te verdi. Ravel’in Boléro’yu yazdığı 1927 veya 1928’den başlayarak kafa karıştıran sağlık sorunları yaşamaya başladığı bilinmektedir . Hayatının son beş yılında beste yapmak aşırı derecede zorlaştı ve müziğini yazma yeteneğini kaybetti. Ravel, tanı amaçlı bir beyin ameliyatından dokuz gün sonra 28 Aralık 1937’de öldü.
Maurice Ravel’in (1875-1937) bazen sevilen, sıklıkla yerilen Boléro’sunun tekrarlayıcı olduğunu kimse inkar edemez . Fransız besteci, en popüler eserini “müziksiz orkestra için bir parça” (a piece for orchestra, without music) olarak eleştirdi.
Bolero Ravel’in ilerleyen demansının bir tezahürü mü olmuştur?
İlk olarak 1928’de balerin Ida Rubinstein tarafından “koreografisi yapılmış bir şiir” olarak görevlendirilen 15 dakikalık eserde tekrarlayan, hipnotik bir ritim hakim. Bu sürükleyici ritimler, orkestranın farklı bölümlerinden geçen ve her biri sekiz kez tekrarlanan iki temadır. Parça boyunca, farklı enstrümanlar melodiyi tekrar ederek eserdeki tek varyasyonları ortaya koyar.
Boléro’nun orkestrasyon sanatında harika bir çalışma olduğu ve Ravel’i usta bir aranjör olarak sunduğu ve kısacık bir müzikal fikirden en iyi şekilde yararlandığı iddia edilebilir. Ancak son yıllarda, bilim adamları başka bir olası açıklama önerdiler. Boléro’daki tekrarın Alzheimer hastalığının bir semptomunu veya başka bir ciddi zihinsel bozulmayı yansıtabileceğini öne sürdüler. .
Bir Alzheimer semptomu olan perseverasyon, kelimeleri veya eylemleri tekrarlama saplantısıdır.
Nörologlar o zamandan beri hastalığı hakkında farklı tanılar ileri sürdüler. Ravel’in yıkımına neden olan beyin hastalığının doğası neydi? Otopsi yapılmadığı için kesin neden spekülatif olmaya devam ediyor. Birçoğu Alzheimer hastalığını önerdi. Ancak, semptomların çok erken başladığı ve Ravel’in hafızasının, öz farkındalığının ve sosyal becerilerinin çok fazla korunduğu ileri sürülerek bu tanıya itiraz edildi.. İddia edilen tanılar farklı oldu (primer ilerleyici afazi ve kortikobazal dejenerasyon gibi).
Bestecideki, özellikle lisan bozukluğu, ağırlıklı olarak beynin sol yarımküre (hemisfer)’ sinin bozukluğuyla ilgilidir. Maurice Ravel’in daha sonraki müziği, sol beyin fonksiyonunu sağdan daha fazla kaybettiğini ima eder. Müzikal yetenekler beyinde yaygındır, farklı alanlar perde, melodi, armoni ve ritim ile ilgilenir.Bilim adamları, Ravel’in Bolerosunun sol beyin yarımküresinin zayıflamasının erken etkilerini gösterdiğine ve türlü müzik araçlarının verdiği sesleri birbirinden ayırt etmeyi sağlayan ses özelliği olan “tını”yı işleyen sağ beyin yarımküresinin öne çıktığına inanıyor. Lisan bozukluğu (afazi)’nun Ravel’in sanatsal eserindeki rolü, hasar görmemiş bir müzik sistemi (sağ hemisfer) ile hasarlı bir sözlü ve dilsel sistem (sol hemisfer) arasındaki etkileşimlere bağlı olabilir
Temmuz 1937’de Ravel, hastalığın yaratıcılığı üzerindeki etkisini itiraf etti: “Hâlâ kafamda çok fazla müzik var, hiçbir şey söylemedim, daha söyleyecek çok şeyim var”. Maurice’in dehası nörolojik hastalığına teslim oldu ve müzikal sanatsal beyni susturuldu.
Ravel’in erken hastalığı, sanat ve müzik için ölçülemez bir kaybı temsil ediyor. Bununla birlikte, Maurice Ravel vakası, demanslı bir beynin nörolojisinin araştırılması için büyük ilgi görüyor. Sanat, müzik, yaratıcılık ve nöroloji arasında var olabilecek yakınlığı gösteriyor.
Kaynaklar
https://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=1848385
https://www.nature.com/articles/news020121-1
https://www.scielo.br/j/anp/a/JNpgsZSL8WdGZbrqLTBZQfj/?lang=en
Med Sci Monit.2012; 18(10): MH1– MH8. doi: 10.12659/MSM.883470
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3560563/
95 yaşındaki Alzheimer hastası, şarkıcı Tony Bennett konser verdi.
Amerikalı ünlü şarkıcı Tony Bennett 1950’li yıllardan beri hit şarkılar söylüyor ve caz müziği yapıyor.
Ama şimdi Tony için o yıllar, Alzheimer’den kaynaklanan bunama sisi içinde kaybolmuş belirsiz bir anı. Zamanının çoğunu New York’taki dairesinde kitaplara ve eski fotoğraflara bakarak geçiriyor.
Tony Bennett’in ailesi, 2021 Şubat ayında onun 2016 yılından beri Alzheimer hastası olduğunu açıkladığında, 94 yaşındaki şarkıcının hayranlarının çok azı onu bir daha sahnede görebileceklerini hayal etti. Ancak bu yaz, ailesinin yardımıyla efsanevi şarkıcı, arkadaşı Lady Gaga ile Radio City Music Hall’da iki konser için prova yapmaya başladı. Tony’nin bunu başarabileceğinden kimse emin değildi, ancak ailesi Tony’nin hikayesinin Alzheimer ile mücadele eden diğerlerine umut verebileceğine inanıyordu.
Tony ve Lady Gaga, 2014 yılında birlikte ilk albümlerini çıkardılar. 2018’de Lady Gaga ile başka bir albüm kaydetmeyi başardı.
Haziran ayına kadar hastalığı ilerlemişti ve planlanan Radio City konserinde tam olarak ne olacağı belli değildi.
Ancak prova zamanı geldiğinde inanılmaz bir şey oldu. Müzik çalmaya başladı ve efsanevi şovmen aniden geri döndü.
Hiçbir notu, ipucu kartı yoktu.
Şaşırtıcı bir şekilde, tüm eski şarkılar hâlâ belleğinde idi. Hafızadan bir saatlik bir set seslendirdi. Bu bir mucizeden başka bir şey değildi.
Tony şarkıları hatırlayabiliyordu ama onları binlerce insanın önünde nasıl söyleyebileceğini hatırlayabiliyor muydu? Lady Gaga bunun kolay olmayacağını biliyordu.
2021 Ağustos başındaki açılış gecesinde, Radio City’nin 6.000 koltuğu satıldı. Tony’nin 95. doğum günüydü ve hayranları bekliyordu. Gösteriyi Lady Gaga açtı. Zamanı geldiğinde birlikte sahneye doğru yürüdüler. Sonra ışıklar kapandı ve perde açıldı. Seyirciyi bir kez gördüğünde eskisi gibi ellerini havaya kaldırdı. Bu iyi olduğunun habercisi idi ve eskisi gibi oldu.
Sahnede birkaç yanlış adım atsa da kalabalığın umurunda değildi. Tony’nin gecesiydi ve komuta yaşlı şarkıcıdaydı.
Bir düzineden fazla şarkı söyledi ve en az 20 kez ayakta alkışlandı.
Lady Gaga’nın son düetler için ona katılma zamanı geldiğinde, o sahneye çıkarken Lady Gaga: “Merhaba Tony” dedi. Tony Bennett: Vay, Lady Gaga!… Bunu sevdim!” diye yanıtladı. Tony uzun zamandan sonra ilk defa Lady Gaga’nın adını söylüyordu.
Ve gecenin sonunda Lady Gaga, Tony Bennett’i son bir kez sahneden indirmek için oradaydı. Lady Gaga: Sahnede Tony’ye söylediğim son şey: “Bay Bennett, size sahnede eşlik edebilirsem, bu benim için onurdur.” Ve “Tamam” dedi. Ve yaptım. Ve sadece onu sahneden indiren kadın olmak benim için yeterli.” dedi.
” Geçen gece konser hakkında ne hissettin?” diye sorulduğunda, Tony Bennett: “Ne demek istediğini anlamıyorum.” diye yanıtladı. Konserde şarkılar söyleyen Tony Bennett, Radio City’de konser verdiğini hiç hatırlamıyordu.
Doktoru şöyle açıkladı: “Müzik beynin birçok farklı bölümünü çalıştırıyor. Yani işitme için işitsel korteks var. Beynin hareket ve dansla ilgilenen kısmı var. Etkilenen bir görsel sistem var, yani bu bir nevi bütün beyini etkinleştiriyor. İnsanlar güçlü yanlarına göre farklı tepkiler verirler. Tony’nin durumunda, onun müzikal hafızası, bir icracı olma yeteneği. Bunlar beyninin doğuştan gelen bağlantılarla ilgili bir parçası. Bu yüzden günün nasıl geçeceğini veya evinin nerede olduğunu bilmese de, tüm repertuarını söyleyip insanları duygulandırabilir.”
Prof. Dr. Öğet Öktem Tanör vakayı şöyle yorumluyor: “Müzik/konserler/şarkılar/ sahneye çıkışlar, hipokampus (hafıza merkezi)’ların aracılık ettiği açık bellek dışında bir belleğe de muhtemelen bütünsel olarak kaydoluyor Onu bir ucundan uyardığınız zaman da o bütünsellik içinde aktive oluyor. Ama, bir gün sonra bile bu olayı hatırlamaz, çünkü kaydetmez. Sahnedeyken aktive olan, o açık bellek dışı şeyler. Tabii sırf müziğin uyarısının ötesinde uyarılan sahne yaşantısı da var burada. O kadar ki, Lady Gaga’ya ismi ile hitap bile edebiliyor. Demek ki anılar demansta sadece “silinmiyor” , ayrıca var olanlara “ulaşım” veya var alanları “aktive etme” sorunu da bulunuyor.”
Kaynaklar:
https://www.cbsnews.com/news/tony-bennett-lady-gaga-alzheimers-disease-60-minutes-2021-10-03/
https://www.cbsnews.com/news/anderson-cooper-tony-bennett-final-act-60-minutes-2021-10-03/
https://www.prevention.com/health/memory/a37853910/tony-bennet-recognizes-lady-gaga-amidst-alzheimers-battle/
https://www.youtube.com/watch?v=Fxn9yKqz66k&t=363s
Müzik ve beyin öyküleri
Seçkin bir nörolog olup aynı zamanda kitapları en çok satan yazarlardan olan Alzheimer uzmanı Prof. Dr. Oliver Sacks’ın en çok satılanlar listesine giren “Musicophilia: Tales of Music and the Brain” adlı kitabında Sacks özetle şöyle diyor: Alzheimer veya diğer demans tipleri olan hastaların bulunduğu hastanelerde ve yaşlı bakım evlerinde çok çalıştım. Bu hastaların bazılarının bilinçleri bulanık, bazıları ajite, bazıları uyuşuk, bazılarının ise konuşmaları tamamen kaybolmuştu. Fakat istinasız hemen hepsi müziğe yanıt veriyordu. Bu özellikle eskiden beri bildikleri eski şarkılar için geçerli idi ve ulaşılması tamamen imkânsız olan bellek ve duyguların kaynağına ulaşmak gibi bir şeydi.
Karanlığa gömülmüş ve yanıtsız bir hastanın müziğe ve aşina olduğu bir şarkıya aniden cevap vermesi çok şaşırtıcıdır. Önce gülümserler, bir süre beklerler ve sonra müziğe katılırlar. O şarkıyı ilk dinledikleri zamanı ve o zamanki hayatlarını sanki yeniden ele geçirmişlerdir. Daha sonra saatlerce bunun berraklığını ve keyfini yaşarlar.
Alzheimer, kişinin yaşam hikayesini ve kişisel belleğini kaybettiği bir hastalıktır. Bunlara dolaysız (direkt olarak) ulaşması olanaksızdır. Fakat kişisel bellek, müzikte olduğu gibi, bir miktar saklanmıştır. Bu, özellikle öğrenilmiş ve söylenmiş şarkılar için geçerlidir. Müzikle hasta, kısa bir süreliğine, kimliğini tekrar kazanabilir. Ağır bir demans tablosu içinde bile herkes müziği tanıyabilir, ona reaksiyon gösterebilir ve müziğe müzikle yanıt verebilir.
Konuşmasını tamamen yitirmiş, geçmişten çok azını hatırlayan ağır demanslılar bile, daima bildik şarkıları hatırlayabilir ve söyler.
Müzikle ilgili beyin alan, bellek, duygu ve davranış alanlarına çok yakındır.
Alzheimer hastalığına bağlı veya değil, bellek kaybında geçmiş, yaşam öyküsü ve kimlik çeşitli derecelerde kaybedilir. Bunlar ancak, bir miktar bildik müzikle kazanılabilir.
Kaynak
Selekler K. Çok Unutkn Oldum.Doğan Solibri Yayınevi. 2021.